Neden Ahmet Kasım Han? İstanbul, Boğaziçi, Koç ve Harvard Üniversitesi’nde, iktisat, milletlerarası bağlantılar, strateji, finans, müzakere stratejileri bahislerinde eğitim aldı. Lisans, yüksek lisans ve doktora derecelerine sahip. Ortalarında Harp Akademileri Komutanlığı, T.C. Dışişleri Bakanlığı Akademisi ve İstanbul Ticaret Üniversitesi’nin de bulunduğu birçok okulda lisans, yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. Kasım Han, Birleşik Krallık St. Andrews Üniversitesi’nin Suriye Çalışmaları Merkezi ve Tel Aviv Üniversitesi Moshe Dayan Ortadoğu ve Afrika Çalışmaları Merkezi’nde konuk öğretim üyesi olarak bulundu. ABD hükümetinden, Amerikan Dış Siyaseti alanında çalışmak üzere “Avrupa’nın 15 Genç Lideri” bursuyla taltif edildi. İstanbul Üniversitesi ve Kadir Has üniversitelerinde ders verdi. Şu anda Altınbaş Üniversitesi’nde rektör yardımcısı olarak misyon yapıyor. Afgan kraliyet ailesinden geliyor… NATO tarafından iki kere Afganistan operasyonuna ait gözlemcilik ile görevlendirildi. NATO toplantısında Türkiye’nin muhtemel Afganistan vazifesi gündeme gelince, bize de Prof. Dr. Kasım Han’a sormak kaldı. Han Afganistan’a asker göndermenin iktidarın ideolojik kimliğiyle dengeli bir teklif olduğunu söylüyor: İktidar şöyle düşünüyor: “İslam coğrafyasındaki problemlerin tamamı bizim can konutumuza dair sıkıntılardır. Bunların Müslüman dünyası için olumlu sonuçlanması tarihî rolümüzdür.”
– Türkiye, ABD ve NATO’nun çekilmesinin akabinde Afganistan’daki güçlerini tutarak Kâbil Havalimanı’nın güvenliğini sağlamayı önerdi. Erdoğan “ABD’nin çekilme kararı sonrasında, Türkiye çok daha fazla sorumluluk alabilir” diyor. Yeni bir “cephe” daha mı açılıyor?
Bir sefer iktidarın ideolojik kimliğiyle dengeli bir teklif. Türkiye’nin bugünkü mevcut iktidarı kendisini ve ülkeyi şöyle okuyor: “İktidarın münhasırlığı var, ülkenin de müstesnalığı var. Burası müstesna bir ülke, zira Osmanlı’nın mirasını taşıyor. Uygarlık şuuru onu gerektirir ki İslam coğrafyasındaki problemlerin tamamı bizim can konutumuza dair sıkıntılardır. Bunların Müslüman dünyası için olumlu sonuçlanması bizim ismimize misyondur, tarihî rolümüz budur. Bu ülke bütün bunları yapmak noktasında Osmanlı devlet geleneği, tarihi ve kimliğinden kaynaklanan müstesna bir pozisyona sahiptir.”
– Münhasır tarafını nasıl tanımlıyor?
Şöyle ki bu bakış açısına nazaran üstte saydıklarım, “Kemalistlerle, sekülerle falan olacak iş değildir, zira o uygarlık şuuruna yabancıdırlar.” Biri dedi ya, “90 yıllık reklam arası” diye… “O 90 yıllık reklam ortasında uygarlık şuurunu ve Osmanlı devlet geleneğini koruyan bizdik” diye düşünüyorlar. Tekrar bu bakış açısına nazaran, iktidara geldikleri vakit müstesna ülkeyi oynaması gereken role, mukadder bahtına hakikat yönlendirecek olan tek siyasi zihniyettiler ve artık Türkiye’yi oraya taşıyorlar. Her ne kadar bugüne kadar izlenen dış siyasetin bu bakımdan neyi başarıp başaramadığı çok tartışmalıysa da bugün Afganistan’da bir rol edinmek, bu bakış açısının kalpgâhından doğal olarak akıyor. Türkiye içinde bir halde karşılığı olan “dünya lideri” telaffuzunu Arakan nasıl besliyorsa bu da o denli, hatta daha ileride.
– Afganistan konusunda üstleneceği rol Ankara’nın sıkışmışlığını da ortaya koymuyor mu? Türkiye’nin zayıflayan diplomatik tartısını askeri yükle dengeleme atağı hiç mi tesirli değil?
Türkiye, Amerika’yla müspet gündemi canlı tutmayı istiyor. Ve herhalde bu, şu ana kadar Amerikalıların da aklına yatan bir fikir. Zira Afganistan’da önemli bir maliyet üstleniyorlar ve Amerikan dış siyaseti maliyet transferi üzerine konseyi bir dış siyasettir. Maliyeti ya paylaşacaksın ya da devredeceksin. Devredecek bir muhatap lazım… Türkiye’nin Afganistan ile tarihî bağları da bunu anlatılabilir, hatta yasal kılıyor. Zira Afganistan’a “Asya’nın kilit taşıdır” diyen de oraya Fahrettin Türkkan’ı yollayan da Mustafa Kemal’dir. Afganistan da Türkiye’nin bağımsızlığını daha 1921’de tanıyan birinci ülkedir. Mahmud Tarzi’nin geleneğinden gelen Afgan modernleşmecilerinin, Osmanlı anayasacılığından Cumhuriyete uzanan o mükemmel kıssaya büyük bir hayranlıkları vardır.
– Türkiye’nin ABD ile çözemediği birçok sorun var…
Tabii… S-400, Halkbank, Ermeni probleminde bir değişiklik olmayacağı çok açık. Türkiye-Amerikan ilgilerini kurtaracak atak aslında Afrika’da Çin’e karşı dengeleme hareketi olur ancak Amerikalıların bu bahiste çok önlemli oldukları görülüyor. Afganistan üzere kimi dış siyaset gündemleri daha kolay… Türkiye bence olağan şartlarda da Afganistan sorununa evet kederi lakin bugün bu fırsatın manası daha büyük ve maliyet transferi noktasında daha az pazarlık hissesi var.
– Anladığım kadarıyla şunu söylüyorsunuz: İktidarın İhvan bakışı esasen Afganistan’da olmayı gerektiriyor. Üstelik tarihi art plan bunu seküler bölüme anlatmayı da kolaylaştırıyor ve “Dünya önderi Afganistan’da fark yaratıyor” dedirtecek bir tarafı da var… Lakin çok önemli bir korku da kelam konusu… Bu siyasetin İdlib’den sonra ikinci cehenneme yol açacağı tabir ediliyor.
Defter üzerinde hoş duran her şey uygulamada iyi değildir. Demin konuştuklarımız defter… Uygulamanın neye benzeyeceğini diplomatik maharet; yani memleketler arası ittifak yaratma yeteneği, bölge ülkeleriyle alakalar ve üstlenilecek sorumluluğun kapsamı belirleyecek. Şayet kelam konusu olan yalnızca Kâbil Havalimanı’nın korunması ise olağanüstü maliyetlerden kelam edemeyiz. Amerikalılar ölçeğinde bir operasyonsa kelam konusu olan; bu esasen Türkiye’nin bugünkü imkân ve kabiliyetinin ötesindedir. Türkiye’nin gidip Taliban ile çatışacak hali yok. Zati Pakistan’ı yanına almak istemesinin nedeni de değerli ölçüde budur. Kâbil bölgesinin güvenliği büyük maliyetler çıkarmadan bir mühlet sürdürülebilir. O denli görülüyor ki Afgan ordusu Taliban karşısında süratle dağılacak, ancak şunu unutmamak lazım: O ordunun dağılması, ordunun ögelerinin dağılacağı manasına gelmez. Yeni savaş beyefendileri çıkar, bunların bir kısmı da Taliban aykırısı olacaktır. Olan zavallı Afgan halkına oluyor. Mevzu başlığına nazaran yüzde 70-80’i Taliban sonrası periyot kazanımlarından vazgeçmek istemiyor. Yani Afganistan’da Taliban’ın geri dönmesini istemeyen güçlü bir kamuoyu var. Kim ister topuk sesinin yaptırımının olduğu, kız çocuklarının okula gidemediği bir ülkede yaşamak… Bu sene 11 Eylül’de müttefik güçler ABD ile birlikte çekilirse ve havalimanının ötesinde Türkiye’nin bir sorumluluğu olmayacaksa Afganistan’ın yazgısı makus bir yere hakikat masraf fakat Türkiye’nin salt havalimanı üzerinden büyük bedeller riske ettiğini söylemek abartı olur.
– Havalimanıyla sonlu kalır mı?
Diplomatik maharetinize bağlı. Pakistan’ın arabuluculuğunda Taliban ile ne kadar diplomatik olarak konuşabileceğinize ve bunu Afgan merkezi hükümetiyle nasıl bir istikrarda yürütebileceğinize bağlı. Merkezi hükümette de Türkiye’nin yaklaşımlarına kuşkulu olanlar var. Taliban da “Biz buyrukluğu kurduktan sonra geri gelsinler” diye açıklama yaptı. Buyrukluğu kurduktan sonra varlık göstermenin de bir manası yok aslında.
– Amerika’yı rahatlatan tarafını konuşalım mı?
Enkaz kaldırılırken orada olmayacak… Yani merkezi hükümet çöker, Taliban geri gelirken orada olmayacak. Sonra da diyecek ki “Biz çıkarken orada merkezi hükümet vardı…” Pekala, kim vardı? Türkiye! Bu çağdışı adamlarla kim konuştu? Türkiye. Burada yönetme ve yönetememe sıkıntısını da Türkiye’ye transfer ediyor aslında… Ve olağan Taliban buraya el koymak istediğinde bunun günlük hayata yansıyan karşılıkları olacak.
– Örnek versek…
Mesela iki bayan yürürken saçları gözüktü diyelim, Taliban müdahale edecektir… Türk askeri bu esnada oradaysa ve kelam konusu bayanlara fiziken ziyan verilmeye kalkılırsa, göz mü yumacak? Göz yummak mümkün mü? Göz yummazsa ne olur, muhtemelen çatışma olur… Birtakım riskler var. Yani burada olmak aslında her gün risk yönetmek manasına gelir. Dünyanın en sıkıntı coğrafyalarından da biridir. Şunu unutmayalım: Taliban Afganistan’a el koyacak. 20 sene öncesinden daha uygar bir kümeden bahsetmiyoruz. Fark şu: Memleketler arası alanda daha fazla deneyim kazanmış bir aktör.
– Bu, çağdışılığın ortadan kalktığı manasına gelir mi?
Hayır gelmez…
– Hangi bahiste tecrübe kazandı?
20 yıldır doruğuna bomba yağıyor. 20 yıldır çokuluslu bir gücün dayanak verdiği bir merkezi hükümetle gayret içinde. Bu sırada alakalarını çeşitlendirdi. Bakın bugün Taliban temsilcisine WhatsApp üzerinden “Türk askerinin Kâbil Havalimanı’nda kalmasına onay verir misin” diye sorulduğu vakit, o buna Doha’dan karşılık veriyor. Değişen budur. O nedenle Amerikalılar açısından Taliban’ın tekrar Afganistan’a el koymasının pek zahmet teşkil ettiğini söyleyemem. Kâfi ki o Taliban, bundan sonra İkiz Kuleleri yıkacak, Pentagon’un üzerine düşecek uçakları planlayacak bir harekete mesken sahipliği yapmasın.
– Yapmayacağının garantisi var mı?
Garantisi yok lakin bu istikamette bir iradesi vardır, zira hâkim olduğu toprakta bildiği üzere karar sürmeye devam etmek istiyor. Şayet bunu yapmazsa sonrasında ne olacağını da biliyor. Özüne bakarsanız Taliban, Afganistan’da iktidardaydı. Yeraltına inmek suretiyle varlığını sürdürmek durumunda kaldı. Birinci kez Obama, “Ben çekileceğim” dediğinde bunun iki tesirinin olacağı muhakkaktı.
– Nedir o iki tesir?
Birincisi Afgan Talibanı’nın kelamını hatırlayalım: “Onların saatleri var, bizim zamanımız” dedi. Bu şu demek: “Beni yenemeyeceğini anladım…” Ki Amerika bunu Vietnam’dan bilir. Gerilla yalnızca kaybetmemek durumundadır. Taliban savaş tekniği bakımından gerilladır. Ayrıyeten “Bölge kendi meselelerine sahip çıksın” diyerek bölgenin yıllarını yediler. Lakin burada bölgesel sahiplik, bölgesel çatışma riski ve sert rekabet manasına geliyor. Bu, nükleer silahı olan orta büyüklükte devletleri içeren bir çatışma. Münasebetiyle bu tabir Amerikalılar bakımından sorumluluk transferi demek. İkinci öge, Pakistan üzere Taliban’a lojistik dayanak veren bir ülkenin ve oburlarının, İran da dahil, şu bildirisi almasına neden oluyorsunuz: Kardeşim sen gittiğin andan itibaren buradaki merkezi hükümet yaşayamayacağına nazaran bundan sonra her savaş beyiyle, her Taliban lorduyla, elinde silah olan her başkanla konuşmak dışında bir talihimiz yok, zira sen gittikten sonra ben bu ülkede faal kalmak istiyorsam lokal aktörlerle çoklu alakalar geliştirmek zorundayım. Aslında o çoklu münasebetlerin 30 yıldan beri suyu çıkmış vaziyette. Bu yüzden bölgesel çatışma körükleniyor. Unutmamak gerekir ki Pakistan açısından Afganistan, Hindistan ile rekabetindeki en kıymetli stratejik derinliktir. Orayı Hindistan’a bırakmaz. Siyaset karman çorman bir hal alacak.
– Rusya Dışişleri Sözcüsü Mariya Zaharova, Türkiye’nin Afganistan’da asker bulundurmasının, ABD ile Taliban ortasındaki muahedeye karşıt olacağını söyledi ve şunu sordu: 20 yılda Afgan güvenlik güçlerinin eğitim ve donatımına milyarlarca dolar harcandı. Neden ülkenin ana havaalanının güvenliği Afgan güvenlik güçlerine bırakılamıyor?
Ruslar diyor ki: “Afganistan Merkezi Hükümeti’ni madem yalnız bırakıyorsun, işi beceremediğinizi itiraf edin; ikincisi oraya Afganistan Merkezi Hükümeti’ni bırakın ki sizin artık oradan çıkmış olduğunuzu biz bilelim. Bağlantılarımızı de buna nazaran tesis edelim.” Rusların da Afganistan’ın tekrar bir radikal terörizm merkezine dönüşmesi manasında önemli tasaları var. Zira o ihtimal, Rusya’yı “yakın uzaklar”, yani Türki cumhuriyetler coğrafyasında sıkıştırmaya ve huzursuz etmeye başlayacaktır. Ruslar da bunun tedirginliği içinde. Ancak Amerikalıların da Afganistan’da battığını, Batı kaynaklı müdahalenin çöktüğünü tescil etmek ve bunun üzerinden bölgesel aktörlerle bağlantılarını pekiştirmek istiyorlar. Diplomatik pragmatizm ile harmanlaşmış formda Sovyetler’in çöküşünde yaşadıkları utancın telafisi bir bakıma. Son analizde milletlerarası müdahaleyi oradan çıkardığınız anda merkezi hükümetin ayakta kalmasını güçleştiriyor ve bölgesel güçlerin birbiriyle sert rekabetinin önünü açıyorsunuz.
– Bu sert rekabetin tırmanması halinde en makus senaryo ne olur?
Nükleer savaş… Bu düşük bir ihtimaldir lakin ihtimaldir.
AİLEM BİR ÜLKÜNÜN MODÜLÜ
Mustafa Kemal Atatürk, Afganistan Hükümdarı Amanullah Han’ın eşi Kraliçe Süreyya ile İstanbul’da… Kraliçe Süreyya, Prof. Dr. Ahmet Han’ın da büyük halası..
– Afgan kraliyet ailesinden geliyorsunuz. Afgan çağdaşlaşmasının fikri başkanı Mahmud Biçimi büyük dedeniz. Kral Amanullah Han’ın eşi Kraliçe Süreyya ise büyük halanız ve kraliyet ailesinin sürgüne gönderilmesi sırasında diplomatik alanda arabuluculuk üstlenen Kasım Han öz dedeniz… Amanullah Han idaresi devrilmese bugün değişik bir dünyanız olabilirdi… Köklerinizin olduğu ülke bugün maalesef Taliban ile gündemde..
Ailem, Türkiye’de Mustafa Kemal Atatürk’ün Türkiye ismine başardığı ve Türkiye’yi İslam coğrafyasının kalanına göre öbür bir lige taşıdığı eskilerin tabiriyle mefkûrenin, ülkünün parçası… O dava, 19. yüzyılın sonunda ve 20. yüzyılın başında İslam coğrafyasında mürekkep yalamış münevverlerin bir kısmının önemli formda peşine düştüğü ancak bir tarafında Cemaleddin Afgani bir tarafında Mahmud Stili, bir tarafında Mustafa Kemal Atatürk üzere fikri ve siyasi devlerin paylaştığı bir ülkü… Bu insanların kederi, “Biz niçin son 400 yıldır Batı’dan sopa üstüne sopa yiyoruz.” Enteresandır bunu en dürüst biçimde tartışabilen iki ülke var: Biri Afganistan, oburu Türkiye, zira ikisi de sömürge olmamış. Oryantalist şair Kipling’in kelamları vardır: Ey İngiltere, evlatların senin üzerinde güneş batmasın diye birçok yerde can verdi, en çok da Afganistan’da mealinde… Afganistan’ın imparatorlukların mezarlığı olması buralardan geliyor aslında. Osmanlı bir imparatorluk, Afganistan imparatorlukların mezarlığı… Biri sahip olduğu görece güçle, başkasıysa negatif güçle ya da karşısındakilerin iradelerini dayatma eforunu reddiyesi üzerinden görece bağımsız kaldıkları için bu iki ülkenin aydınları fikren daha ufku geniş kalmışlardır. Burada Afganistan özelinde, biraz da Afganistan’daki entelektüel hayatın İngiliz Hindistanı’ndaki entelektüel hayatla birleşmesinin tesiri vardır. Cemaleddin Afgani bunlardan biri, Mahmut Usulü bir diğeridir. Ancak bunların hiçbiri Mustafa Kemal kadar başarılı olamamıştır. Türk aydınlanması destansı bir aydınlanmadır. Ve işte Mahmud Üslubu babası Afganistan’dan sürülüp Osmanlı toprağına geldikten, Şam vilayetine yerleştikten sonra Osmanlı entelektüel hayatının da bir kesimi olmuştur. O denli bir noktaya varmıştır ki daha Kurtuluş Savaşı’ndan evvel Çanakkale Savaşı sırasında Haberlerin Işığı ismiyle oranın birinci gazetesini çıkarmıştır Mahmud Üslubu. Ve benim ailemin buraya geliş hikayesinin kahramanı da Mustafa Kemal’dir. Bilhassa onun, başkalarının hayallerini gerçekleştirerek taçlandırdığı Türkiye Cumhuriyeti’nin zihni, fikri ve fiili çekim gücüdür.
– Nasıl?
– Kiminledir pekala?
Nerede çağdaşlaşmacı, sekülerizme yaklaşan, kendi uygarlığını, aidiyetini gerçek okuyan, lokal olanın karşılığının evrenselde bulunmadığı hiçbir durumda, etnografik olanın ötesinde, bir ehemmiyetinin bulunmadığını bilen insan varsa onlarla kaygısı olmuştur. Onun için İngilizler, Kraliçe Süreyya’nın yüzü açık biçimde Avrupa başşehirlerinde çekilmiş fotoğraflarını Afgan dağlarına saçmış ve “din elden gidiyor” diye propaganda yapmış ve Amanullah’ı tahtından etmişlerdir. Bir tesadüf müdür Müslüman Kardeşler’in kurucusu Hasan El Benna’nın Amerika görmüş olması… Bir tesadüf müdür Usame bin Ladin’in Suudi Arabistan’da hayli iyi halli bir ailenin çocuğu olması… Bir tesadüf müdür Hamas’ın İsrail tarafından beslenmiş olması ve Filistin Kurtuluş Hareketi’nin çatlamasına neden olmak için kullanılması… Bence bunlar üzerinde durmak, benim hislerimden daha değerlidir.
Cumhuriyet
