1927 yılında Mustafa Kemal Atatürk, bugün İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) olarak bilinen Mühendis Mektebi’ne (Mühendishane-i Bahr-i Hümayun) bayanların da alınmasını ister.
Haberi son anda duyan Sabiha Rıfat (Gürayman), iki gün kala müracaatta bulunmak için fakülteye koşar.
Arkadaşı Melek (Ertuğ) ile bir arada başvurduğu üniversitenin imtihanlarını kazanarak, 350 erkek öğrencinin okuduğu Mühendis Mektebi’nin iki bayan öğrencisinden biri olur.
Mezun olduktan sonra da Anıtkabir’in inşasında 10 yıl baş denetim mühendisi olarak çalışır, Anadolu’da köprü inşa eden birinci bayan mühendis olarak da tarihe geçer.
Fenerbahçe Kulübü’nün birinci bayan voleybol oyuncusu, 1929 yılında şampiyon olan Fenerbahçe Erkek Voleybol ekibinin da kaptanıdır.
Sabiha Rıfat Hanım, Cumhuriyet’in birinci yıllarında erkeklerin tahakkümünde olan mühendislik mesleğinde bir dönüşüme öncülük edecektir.
Anıtkabir’le “bütünleşen” Sabiha Rıfat Gürayman’ın izini sürdük.
Sabiha Rıfat Hanım: Ailemde ‘Başarabilir mi?’ kuşkusu hiç oluşmadı
1910 yılında Makedonya’nın Manastır kentinde doğan Sabiha Rıfat Hanım’ın babası Yüzbaşı Rıfat Beyefendi vazife için İstanbul’a gelince, aile Üsküdar’da yaşamaya başladı.
Annesi ve küçük kardeşi tüberküloza yakalanan Sabiha Hanım, genç yaşta annesini kaybetti.
Sabiha Hanım, savaş yorgunluğu ve hastalıklarla geçen yıllara karşın ailesinin eğitimini daima desteklediğini anlatıyordu.
1991’de İTÜ Vakfı Mecmuası’na verdiği röportajda paylaştığı anıları şöyle:
“Benim birinci hocalarım annem ve babamdı. Daha ilkokula başlamadan okuma yazma öğrenmiştim. Babam 1906 yılında Harbiye’den mezun olmuş, birçok cephelerde savaşmış, yaralanıp esir düşmüştü. Savaş yıllarında yokluk, babamın asker olması, işgal kuvvetlerinin baskıları sık sık yer değiştirmemize sebep oldu.
“Aile içinde yaşadığımız büyük acılar nedeniyle savaşın bittiği yılların coşkusunu yaşayamadık bile. Bütün bunlara karşın eğitimim yarıda bırakılmadı, bu mevzuda birçok kararı da kendim vermek zorunda kaldım. Onlarda da bana karşı ‘Başarabilir mi?’ kuşkusu hiçbir vakit oluşmadı. Ben de direncimi yitirmeden sonuna kadar dayandım.”
Nişantaşı Kız Ortaokulu’nu bitirip İstanbul Kız Lisesi’ne kaydolan Sabiha Hanım, tıpkı öğretmenleri üzere matematiğe olan yeteneğinin de farkındaydı.
Atatürk’ün buyruğuyla kız öğrencilerin de Mühendis Mektebi’ne alınacağını duyar duymaz Gümüşsuyu’ndaki mektebe koştu.
Yanında ne bir doküman vardı, ne de para.
Nişantaşı’ndaki ortaokulunun yardımlarıyla son anda evraklarını toparlayıp müracaatta bulunan Sabiha Hanım, lise mezunları ortasından sıyrılarak, ortaokul mezunu olmasına karşın imtihanı kazandı..
‘Herkes ne yapıyorsa, biz de onu yapacağız’
1933’te ülkenin birinci bayan yüksek inşaat mühendisi olarak mektepten mezun oldu.
Erkek meslektaşları ile ortalarında bir fark görmediğini hayatı boyunca yineleyen Sabiha Hanım, bir arada mezun olduğu arkadaşı Melek Hanım dönüp ona “Şimdi ne yapacağız artık?” diye sorduğunda “Herkes ne yapıyorsa, biz de onu yapacağız” cevabını vermişti.
Sabiha Hanım, daha sonra Ankara’daki Nafia Müdürlüğü’nde (Bayındırlık Bakanlığı) çalışmaya başladı.
Meslek hayatına başladığı vakitler isminin “Mühendis Hanım”a çıktığını anlatıyordu:
“Çoğu vakit mühendis arayanlar odama girip bayan gördükleri vakit geri çıkıyorlar, telefonda bayan sesi duyanlar geri kapıyorlardı. Ancak vakitle bana alışıldı ve etrafımda büyük bir sevgi ve hürmet çemberi oluştu.”
BBC Türkçe‘ye konuşan Mühendis ve Eğitimci Doç. Dr. Günseli Naymansoy, “O vakitler iyi okulların mezunları devlette yer alabiliyordu. Bayındırlık Bakanlığı’na müracaatı sonrası işe alınmış, lakin masasında oturmak üzere alınmış” diyor.
Cumhuriyet devrinde bilim dünyasına öncülük eden bayanları anlatan kitapları bulunan Naymansoy, yıllardır Sabiha Hanım’ın öyküsünü araştırıyor.
O devir “ülke tekrar inşa edilirken” okulların, binaların, köprülerin de inşasının sürat kazandığını, hatta mimarlar için müsabakalar düzenlendiğini belirten Naymansoy, “O da bu şantiyelerde vazife almak istemiş ancak müsaade verilmemiş. Dinlememiş, ben köprü inşaatlarına gideceğim diye tutturmuş” diye de ekliyor.
‘Dağ başındaki şantiyede bayan mühendis olmaz’
Nitekim de Sabiha Hanım’ı kimse tutamadı.
1936 yılında Ankara-Beypazarı karayolunun 86. kilometresine yapılan köprünün inşaatında etkin olarak vazife aldı. Anadolu’da köprü inşa eden birinci bayan mühendis unvanını da böylelikle kazandı.
İlk kadın mühendisimiz Sabiha Rıfat Gürayman’ın inşa ettiği Karaboğaz Köprüsü’nü, Beypazarı’nda çok önemli bir müzeyi hayata geçirmiş Halkbilimci ve Müzeci Sema Demir @semadmr ,eşi @harunudemir ve dostları Mimar Mehmet Emin Yılmaz, Doç. Dr. Ali Akın Akyol’un yardımlarıyla buldum. pic.twitter.com/0eBXapsb6g
— Seda Özen Bilgili (@Seda_Ozen) August 20, 2020
Ankara’da Erzurum Çeşmesi ve kimi okulların imalinde misyon aldıktan sonra, Kız Köprüsü için vazifeliler tayin edilirken, kendisi de istekli oldu.
Sabiha Hanım’ın periyodun Ankara Valisi Nevzat Tandoğan’a köprülerde çalışmak için baskı yaptığını söyleyen Naymansoy, valiliğin ise “Nasılsa geri döner, bıkar” niyetiyle onu Kız Köprüsü’ne gönderdiği yorumunu yapıyor.
Sabiha Hanım da röportajında köprünün baş mühendisine “Dağ başındaki şantiyede bayan mühendis olmaz” diyen Vali Tandoğan’ın, köprüde çalışmasına karşı çıktığını söylemişti.
Israrları sonucu vazife ona verilince, golf pantolonunu giyip şantiyeye koşan Sabiha Hanım, kısa müddette hem köylüler hem de bir arada çalıştığı personellerin sevgisini ve hürmetini kazandı.
Şantiyede çalışanlar ile birlikte çadırlarda, tuvaletin dahi olmadığı şartlarda köprünün inşası tamamlanana dek kaldı.
Naymansoy, etraftaki köylülerin “köprüdeki kız uşağı” ismini taktığı Sabiha Hanım’ın iş bırakmak isteyen personellerin peşinden koşarak onları köprüyü bitirmeye ikna ettiğini söylüyor.
Sabiha Rıfat röportajında bu anılarını da anlatmıştı:
“Bir akşam çalışanlardan biri çadırıma girerek personellerin gittiğini söyledi. Gecenin karanlığında artlarından koşarak nereye gittiklerini sordum. Daha fazla para verileceğini ve kışın da bastırmak üzere olduğunu, civar köylerden birine cami üretimi için gideceklerini söylediler. Bayan olduğum halde hiçbir şeyden korkmadığımı, bundan korkmamaları gerektiğini, mescitten çok köprünün değerli olduğunu söyledim.”
Anıtkabir seyahati
Sabiha Hanım’ın hayatını değiştiren ise Anıtkabir’in inşaasında baş denetim mühendisliği misyonuna layık görülmesiydi.
Yüksek Mühendis Ekrem Demirtaş’ın ayrılması münasebetiyle açılan Denetim Şefliği’ne o getirilmişti.
Prof. Emin Onat ve Prof. Orhan Arda’ın projesi olan Anıtkabir’in inşaatı 9 Ekim 1944’de görkemli bir temel atma merasimi ile başladı ve yaklaşık 10 yıl sürdü.
Milliyet gazetesinde 1973 yılında üç gün boyunca yayımlanan yazı dizisinde Sabiha Hanım, yaşadığı heyecanı şu sözlerle anlatıyordu:
“1945’te bir kış günü idi. Yollar bozuk olduğundan lakin bir at arabası ile Rasattepe’ye yanlışsız yola çıktık. Yol çamur, hava buz üzereydi. Yerde içinde sobası bile olmayan bir rasat binası vardı. İşte burası o günden sonra şantiye binası olarak kullanılacaktı. O gün müteahhide inşaat alanını teslim ettim. Harikulade duygulanmıştım. Geride bıraktığım uzun yılları ve yürüdüğüm yolu düşündüm. Büyük devrimciye olan borcumun yükü altında eziliyordum. Bu borcun hiç değilse küçücük bir kesimini ödeyebilmek için bu ne kadar hoş bir tesadüf idi.”
İkinci Dünya Savaşı sürerken yabancı firmaların da zahmetler çıkarması sonucu inşaatın vakit zaman durakladığı lakin “işi sonun kadar götürmeye kararlı olduğunu” kaydeden Sabiha Hanım, şunları söylemişti:
“Dönemin cumhurbaşkanı ve başbakanı da vakit zaman Anıtkabir’e gelerek inşaatı yakından takip ediyorlardı. Yapıyı görmeye gelenlerin karşısında her seferinde ben çıkıp bilgi veriyor, gelişmeleri aktarıyordum.”
Sabiha Hanım Anıtkabir’in inşaatı bitene dek kararlılıkla vazifesini sürdürdü.
‘Anıtkabir, bir ibadet üzereydi onun için’
Günseli Naymansoy, çocuğu da olmayan Sabiha Gürayman’ın “Mesleğini hayatında en değerli yere koyduğunu söylüyor.
Naymansoy, “Anıtkabir’de çalışması için seçilmesi onun için çok değerliydi. Adeta Anıtkabir’le bütünleşmişti. Bir ibadet üzereydi onun için” diyor.
Sabiha Gürayman, Anıtkabir’deki çalışmalarını Atatürk’e olan” borcunu ödemek için bir vesile” olarak görüyordu.
Yapı ve İmar İşleri Reisliği’nde Teknik Müşavirliğe getirildikten bir müddet sonra kendi isteği ile emekli oldu.
İTÜ ile bağlarını da uzun yıllar koparmadı. Üniversitenin mezunlarının düzenlediği bir merasimde periyodun rektörü Prof Dr Kemal Başlı’nın kürsüdeki konuşmasında eski mezunlara ‘ağabeylerim’ diye hitap etmesi üzerine, “burada ablalarınız da var” diye bağırmayı ise ihmal etmeyecekti.
‘Issız yerlerde tek başına çalışırdı, korkusuzdu’
İTÜ Vakfı Yayın Direktörü Hatice Yazıcı, 1991 yılında mezuniyetinin 58. yılında Sabiha Hanım ile bir röportaj gerçekleştirdi.
BBC Türkçe’ye konuşan Hatice Yazıcı, İTÜ Vakfı Mecmuası’nda yayımlanan bu röportaj sırasında Sabiha Hanım’ın yüreğinden çok etkilendiğini söylüyor.
“Yaşına karşın pırıl pırıl bir hafızası vardı. Mesleğe kendini adamış istikametiyle beni çok etkilemişti” diyen Hatice Yazıcı, şöyle devam ediyor:
“O küçük yaşta İTÜ’ye girme konusundaki kararlılığından çok etkilenmiştim. Issız yerlerde, köprü inşaatlarında tek başına çalışıyordu, korkusuzdu. Arkadaşlarına, İTÜ’ye çok bağlıydı.”
Sabiha Hanım, İTÜ’den sınıf arkadaşı olan eşi Remzi Gürayman’ı kaybettikten sonra bir mühlet İzmir’de yeğeni Beyhan Susup’un yanında yaşadı.
2003 yılında 93 yaşında iken hayatını kaybeden Sabiha Hanım’ın, bir bavul dolusu Anıtkabir’e ilişkin fotoğraf, doküman ve anı bıraktığını belirten Naymansoy, şöyle devam ediyor:
“Kararlı, fark yaratmayı başına koymuş bir bayandı. Herkesin başaramadığı, cüret edilmemiş bir şeyi yapmak istediğini düşünüyorum. Sabiha Hanım’ın en büyük başarısı, güçlü kişiliği ve kararlılığıyla kendinden sonraki jenerasyonlara bayanların mühendis olabileceğini gösterip, çok faal bir rol model oluşudur.”
Cumhuriyet
