İktisatçı Mahfi Eğilmez, “Veriler Berbatsa Piyasa Nasıl Bu türlü Canlı Olabiliyor?” başlıklı bir yazı kaleme aldı.
Eğilmez, internet sitesinde yayımlanan yazısında, ekonomik bilgilerin makus olmasına karşı cümbüş ve tatil yörelerindeki kalabalığın nasıl oluştuğunu anlattı.
“Demek oluyor ki gelirlerimiz düştüğü halde birçok alanda talepte artış var ve iktisat canlılığını koruyor. Bu çelişkili durum nasıl açıklanabilir?” diyen Eğilmez şunları kaleme aldı:
Bugünlerde en çok karşılaştığımız sorulardan birisi şu: Ekonomik bilgiler makûs lakin piyasaya, sokaklara, cümbüş yerlerine, tatil yörelerine baktığımızda o denli görünmüyor. Her yerde para harcayan beşerler var. Bu çelişkiyi nasıl açıklıyorsunuz?
Türkiye’de piyasalara ve insanlara baktığınızda iki farklı dünya görüyorsunuz: Toplumun büyük kısmı ya geçinemiyor ya da borç harç yönetim ediyor. Buna karşılık bir kısmı de üst seviye bir harcama eğilimi içinde görünüyor. Konut satışları geçen yıla nazaran biraz düşüş gösterse de hala çok yüksek görünüyor, araba satışları rekorlar kırıyor, kentlerdeki alışveriş merkezleri dolup taşıyor, trafik son derecede ağır görünüyor, tatil yerlerinde yer bulunmuyor, salgın sonrası açılan lokantalar, kafeler dolmaya başlıyor, e-ticaret bütün vakitlerin en yüksek satışını yapıyor.
Örnek olarak araba ve hafif ticari araç satışlarını ele alalım. Aşağıdaki grafikte çubuklar son on yılın, mavi çizgi geçen yılın, turuncu çizgi de bu yılın aylık satış ölçüsünü gösteriyor (Kaynak: Otomotiv Distribütörleri Derneği Haziran 2021 Araba ve Hafif Ticari Araç Pazar Kıymetlendirme Raporu)
Grafikten görülebileceği üzere geçen yılın Haziran ayından itibaren birkaç ay dışında satışlar on yıllık ortalamaların üzerinde, bu yılın birinci altı ayında ise geçen yılın birinci altı ayının epey üzerinde seyretmiş görünüyor. Lüks ve lüks üstü olarak sınıflandırılan arabalarda satış ölçüsü birinci altı ayda (198.336) geçen yılın birinci altı ayına nazaran (141.139) yüzde 41’e yakın artış göstermiş durumda.
Resmi bilgilere baktığımızda Türkiye’nin GSYH’si 2013 yılında 951 milyar dolar, kişi başına ortalama yıllık geliri 12.480 dolardı. Bugün GSYH yaklaşık 750 milyar dolar, kişi başına gelir ise yaklaşık 9.000 dolar dolayında. Yani gelirlerimiz son yedi yılda yüzde 30’a yakın gerileme sergiliyor. Buna karşılık piyasa üstte değindiğimiz üzere son derecede canlı görünüyor.
Demek oluyor ki gelirlerimiz düştüğü halde birçok alanda talepte artış var ve iktisat canlılığını koruyor. Bu çelişkili durum nasıl açıklanabilir? (1) Enflasyondan kaçma uğraşı: TL’nin yabancı paralara karşı yaşadığı bedel kaybı, bir öteki deyişle daima karşılaştığımız kur artışı, fiyatları artırıyor ve enflasyonun daha da artacağı beklentisi yaratıyor. Bu durumda beşerler fiyatlar daha da artmadan bir an evvel elindeki arabayı, beyaz ve kahverengi eşyayı, mobilyayı yenisiyle yahut daha uygunuyla değiştirmeye çalışıyor. Hatta daha ileri giderek fiyatlar daha fazla artmadan dayanıksız tüketim mallarını da stokluyorlar. (2) Negatif gerçek faiz izleniminin yarattığı tüketim artışı: Sokakta kimle konuşsanız enflasyonun açıklandığı üzere yüzde 17,5 değil en az yüzde 30 – 35 oranında olduğunu öne sürüyor. Hangisinin yanlışsız olduğunun ehemmiyeti yok, kıymetli olan insanların inandıkları enflasyona nazaran hareket etmeleri. Bu durumda açıklanan yüzde 17,5 dolayındaki enflasyona inanmadıkları için bankaların mevduata verdiği yüzde 18 – 19 dolayındaki faizi yetersiz buluyorlar ve zihinlerinde oluşan negatif gerçek faizli yatırım araçlarına yatırmak yerine paralarını gayrimenkul, araba, başka mal ve hizmetlere ya da döviz yahut altın alımına yöneltiyorlar. (3) Kayıt dışı karların tesiri: OECD’nin kestirimine nazaran Türkiye’de kayıt dışı iktisat GSYH’nin kabaca üçte biri oranında ki bu yılda 250 milyar dolar eder. Bunların bir kısmı vergi dışı kalmış yararlardan bir kısmı de kara para denilen uyuşturucu üzere yasa dışı, vergi dışı ve GSYH dışı yararlardan oluşuyor. Bu cins paralar kolay harcanıyor (halk ortasında ‘haydan gelen huya gider’ diye isimlendirilen kategori.) Ayrıyeten bu paraları aklayarak iktisada sokabilmenin en kolay yolu lüks otomobiller, lüks konutlar almak, lüks restoranlarda, barlarda en değerli içkileri içerek en değerli yiyecekleri yiyerek on binlerce liralık faturalar ödemekten geçiyor. (4) Kayıt ve sistem dışı varlıkların tampon tesiri: Üstte değindiğimiz kayıt dışı yararlar yıllık yararları gösteriyor. Bir de yıllardır kayıt içinden yahut kayıt dışı olarak elde edilmiş ve kayıt ve sitem dışına çıkarılmış varlıklar var. Bu varlıklar kabaca 300 milyar dolar kıymetinde altın (kabaca 5.000 ton) ve döviz olarak (yurtiçinde banka hesapları dışında yahut yurtdışında kayıt dışı olarak) tutulduğu iddia edilen yaklaşık 150 milyar dolar olmak üzere toplam 500 milyar doları buluyor. Bu varlıklara sahip olanlar işler makus gittiğinde kendi varlıklarından kendilerine borç vererek şirketlerine para koyuyorlar. İşler düzelince o paraları, borcu geri öder üzere yapıp çıkarıyor ve yine varlıklarına ekliyorlar. (5) Yabancıların getirdiği dövizler: Türkiye’ye yabancılar kanalıyla döviz girişi kelam konusu. Borç ya da kredi dışında gelen dövizlerin bir kısmı gayrimenkul alımına geliyor olsa da bir kısmı nakit ve altın olarak giriyor. Yabancıların Türkiye’de gayrimenkul alımı eski yıllara nazaran sürat kesmiş olsa da geçen yıla nazaran bu yıl artış var. (6) Köprüler, otoyollar, hava limanları, kent hastaneleri üzere büyük kamu yatırımlarının yarattığı iktisat: Bu yatırımlar toplumun sırtına borç yüklemiş olsa da buralarda çalışanların elde ettiği gelirleri harcamaları iktisatta canlılık yaratıyor. (7) Bunlara ek olarak salgının yarattığı ortamın da kimi tesirleri var: Toplu taşımadan kaçınmak için krediyle otomobil alanların, konuttan çalışmanın avantajıyla yazlık konut alıp işini oradan yapanların yarattığı talep, bunlara örnek olarak verilebilir.
Türkiye’de gelir dağılımında 2019 yılında (son yayınlanan bilgi bu) 2018 yılına nazaran önemli bir bozulma var. Bunu hem Gini Katsayısının 0,41’e yükselmesinden hem de nüfusun en varlıklı yüzde 20’lik kısmıyla en yoksul yüzde 20’lik kısmı ortasındaki farkın giderek açılmasından anlıyoruz. 2020 yılında salgının yarattığı tesirle gelir dağılımındaki asıl bozulmayı büyük olasılıkla 2020 ve 2021 yıllarında göreceğiz. Bu bozulma sonucunda orta sınıfın bir kısmı zenginler kategorisine terfi ederken büyük çoğunluğu fakirler kategorisine düşmüş durumda. Orta sınıftan geriye kalanlar da aslında tam manasıyla bir orta sınıf değil, daha çok fakir olmayanlar kümesi. Bugün karşımızda üç küme insan görünüyor: (1) Zenginler. Bu küme ikiye ayrılıyor: (a) Öteden beri güçlü olan ve parası kayıt içinde olanlar. Bu küme öteden beri lüks hayatını sürdürüyor fakat bu hayatı sergilemekten kaçınıyor. (b) Kayıt dışı karlarla sonradan varlıklı olanlar. Bunlar varlıklı olduklarını, sınıf atladıklarını etrafa kanıtlamak için daima lüks ve hesapsız harcama yapıyorlar. (2) Orta halliler: Özel kesimde ve kamu kısmında nispeten yüksek fiyatlarla çalışanlar, özgür meslek sahipleri, küçük çapta işletme sahibi olanlar. Bu kesitin yıllık ortalama geliri toplumun ortalama geliri (9.000 Dolar/Yıl) dolayında bulunuyor. Bunlar vakit zaman çeşitli tesirler altında kredi kullanarak kendileri için nispeten lüks sayılabilecek harcamalar yapıyorlar. (3) Fakirler: Bunlar TÜİK’in açıkladığı yoksulluk hududunun altındakileri hatta biraz üstünde olanları da kapsayan bir küme. Bu kümede bulunanlar günlük ömürlerini sürdürmekte zorlandıkları için çocuklarının eğitimini, ailenin sıhhat meselelerini çözemiyorlar ve ‘sadaka ekonomisi’ denilen yardımlarla yaşamaya çalışıyorlar. Aldıkları yetersiz eğitim bu kümede yer alan insanları, durumlarını mukadderat olarak kabullenmeye, kendileriyle hiç ilgisi olmayan bir grup tuhaf yatırımlarla övünüp avunmaya itiyor.
Bugün geldiğimiz noktada bütün sıkıntı bu yapıyı bu haliyle sürdürebilmenin mümkün olup olmadığında düğümleniyor. Şimdilik görünen o ki kayıt dışı yarar trafiği kesildiği anda bu yapı alt üst olacak.
Cumhuriyet