657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 50. hususuna nazaran Devlet kamu hizmet ve vazifelerine Devlet memuru olarak atanacakların açılacak Devlet memurluğu sınavlarına girmeleri ve sınavı kazanmaları koşuldur. İmtihanların yapılmasına dair metot ve asıllar ile imtihana tabi tutulmadan girilebilecek hizmet ve misyonların yönetmelikle düzenlenmesi öngörülmüş olup bahsi geçen yönetmelik Kamu Vazifelerine Birinci Sefer Atanacaklar İçin Yapılacak İmtihanlar Hakkında Genel Yönetmelik ismiyle yürürlükte bulunmaktadır.
657 sayılı Kanunun 54. unsurunda ise imtihanlarda başarılı olanların memur adayı olarak atanacağı, adaylık müddetinin bir yıldan az iki yıldan çok olamayacağı karara bağlanmıştır. Kanunun 55, 56 ve 57. hususlarında aday memurların yetiştirilmesi ile bu süreçte başarısız olanların, memuriyetle bağdaşmayacak durumları ile vazifeye devamsızlıkları tespit edilenlerin, aylıktan kesme yahut kademe ilerlemesinin durdurulması cezası alanların misyonlarına son verilmesine ait kararlar yer almaktadır.
Devlet memurluğuna birinci kez atamalarda adaylık periyodu uygulaması genel kural olmakla birlikte hem yasal düzenlemeler hem de yargı kararları ve ilgili kurum görüşleri gereği birinci kere memur olanların bir kısmı adaylık kararlarına tabi olmadan direkt asli memur olarak atanmaktadır.
Adaylık süreci geçirmeden asli memur olarak atananlardan birinci küme 657 sayılı Kanunun 59. unsurunda sayılan takımlara atanan istisnai memurlardır. İstisnai memurlar hakkında Kanunun atanma ve imtihanlara ait kararları uygulanmadığı için bu durumdakiler direkt asli memur olarak atanmaktadır.
İkinci olarak kontratlı çalışandan kanunla takıma geçirilenler hakkında da adaylık kararları uygulanmamıştır. 2011, 2013 ve 2023 yıllarında yapılan yürürlüğe konulan kanun kararları ile memur takımına atanan kontratlı işçi bir gün bile hizmeti olsa direkt asli memur olarak atanmıştır. Kanunlarda açık karar olmamakla birlikte memur takımına geçirilenler ilgili kurum görüşleri çerçevesinde adaylıktan muaf tutulmuştur. Ayrıca 4/B unsurunda 2023 yılında yapılan değişiklik sonrası 3 artı 1 kapsamında alınan kontratlı işçiden üçüncü yılın sonunda memur takımlarına geçenler hakkında da adaylık kararlarının uygulanması kelam konusu olmayacaktır.
Adaylığa tabi olmadan direkt asli memurluğa atanan üçüncü küme ise öteki işçi kanunlarına tabi öğretim elemanı, hakim savcı yahut askeri işçiden istifa edenlerden 657 sayılı Kanunun 92. unsuru kapsamında birinci kez memur takımlarına atananlardır. Devlet İşçi Başkanlığı tarafından 2009 yılında yürürlüğe konulan 1 Seri Numaralı Kamu İşçisi Genel Bildiriminde bu durumdakilerden en az iki yıl müddetle misyon yaptıktan sonra istifa edenlerin 92. unsur kapsamında Devlet memurluğuna atanabileceklerini belirtmiştir. 92. unsur kararında bulunmamakla birlikte iki yıllık mühlet azami aday memurluk mühletine işaret etmek ve ilgililer hakkında adaylık kararları uygulanmamasını sağlamak hedefiyle getirilmiştir. Sonraki devirde Danıştay kararları ile iki yıl çalışmış olma koşulu uzman erbaşlar ve araştırma vazifelileri bakımından iptal edilmiştir. Münasebette özet olarak, başka işçi kanunlarına tabi olanlardan istifa edip 92. husus kapsamında Devlet memurluğuna atanacakların kendi meslekleri için belirlenmiş adaylık müddetini tamamlamış olmalarının kâfi olduğu, memurlar için uygulanan adaylık müddetinin bunlar hakkında uygulanamayacağı tabir edilmiştir. Hem ilgili Bildirim kararı hem de yargı kararları dikkate alındığında öbür işçi kanunlarına tabi olanlardan istifa ederek 92. husus kapsamında açıktan atananlar asli memur olarak vazifeye başlatılmaktadır.
İlk kez memur takımına atandığı halde adaylık kararları uygulanmayacak son küme ise 375 sayılı Kanun Kararında Kararnamenin ek 35. unsuru ile 3 Sayılı Üst Kademe Kamu Yöneticileri ile Kamu Kurum ve Kuruluşlarında Atama Metotlarına Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin eki I Sayılı Cetvel kapsamındaki takım ve vazifeler ile II Sayılı Cetvel kapsamında yer alan vilayet ve bölge müdürü kadrolarına kamu dışından atananlardır. Bunlar hakkında da istisnai memurlarda olduğu üzere 657 sayılı Kanunun atanma ve imtihanlara ait kararları uygulanmadığından ilgililerin atamaları asli memur olarak yapılmaktadır.
Memur takımlarına atananların büyük çoğunluğunu kontratlı işçi olarak çalışmaktayken gerek özel kanunlarla gerekse 3 artı 1 kapsamında atananlar oluşturmaktadır. Bu durumdakilerin memurların ortak vasıfları ile ilgili temel eğitime, bilahara sınıfları ile ilgili hazırlayıcı eğitime tabi olmaksızın, en kıymetlisi de Devlet teşkilatı ve genel işleyişini tanımaksızın memuriyete atanmasının eksiklik olduğunu değerlendirmekteyiz. Mevcut durumda aday memurluk sonlu sayıdaki işçi için uygulanan istisnai bir uygulamaya dönüşmüştür. Bu olumsuzluğu gidermek için yükseköğretimde Devlet memurluğu ile ilgili ortak mevzuların seçmeli bir ders olarak verilmesi, adayların temel mevzularda gerekli bilgilere sahip olarak kamu hizmetine girmesini sağlayacaktır.