Birleşmiş Milletler (BM) Ticaret ve Kalkınma Örgütü (UNCTAD) eski yöneticisi ve baş ekonomisti duayen iktisatçı Prof. Dr. Yılmaz Akyüz, TL’nin daha da zayıflamasının bir yandan enflasyonu azdırırken öte yandan kur riski yüksek şirketlerin meselelerini katlayacağını vurguladı.
Türkiye’nin önümüzdeki periyotta krizi daha da derinleştirebilecek iki dış şokla karşı karşıya kalabileceğine dikkat çeken Prof. Dr. Yılmaz Akyüz ile iktisatta yaşanan derin krizi konuştuk.
TÜRKİYE’Yİ UYARMIŞTIK
– Yükselen döviz kuru, yüksek enflasyon, yüksek faiz, düşük büyüme ve yüksek işsizlik… Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Türk iktisadı buraya iki günde gelmedi. Bu sıkıntıların tohumları 2003’den sonra, global sermayenin yüksek getiri arayışı ile üçüncü dünyaya akmaya başladığı yıllarda atıldı. Sermaye girişleri popülist siyasetlere ve süratli büyümeye imkan vererek AKP’nin iktidarını konsolide etmesinde kıymetli bir rol oynadı. Lakin bunu yaparken de şu anda üstesinden gelemediği finansal kırılganlıklar ve yapısal problemler yarattı.
AKP daha evvel hiçbir hükümete nasip olmayan fevkalâde elverişli global finansal şartlarda iktidara geldi. 2000’lerin başında ABD’de teknoloji balonunun patlamasıyla Fed’in faizleri süratle düşürmesi ve Avrupa’nın da buna ayak uydurması sonucunda global sermaye, faizlerin yüksek ve varlık fiyatlarının düşük olduğu, Türkiye’nin de içinde bulunduğu yükselen ekonomilere (YEK) yönelmeye başladı. Sermaye girişleri görülmemiş seviyelere çıkarak 2007 yılında ulusal gelirin yüzde onuna ulaştı. Bunlar içinde en liberal yabancı sermaye rejimlerden birine sahip olan ve 2008 yılına kadar iktisat siyasetlerini IMF nezareti altında yürüten Türkiye bundan epeyce yüksek hisse alan ülkelerden biri oldu.
Sermaye girişleri 2008 krizi sırasında kısa bir kesintiye uğradıktan sonra ABD ve AB’nin faizleri sıfırlaması ve süratli likidite genişlemesi ile tekrar yükselişe geçti. Kriz öncesine kıyasla biraz daha düşük bir seviyede kalmakla ve iniş çıkışlar göstermekle birlikte şu ana kadar genel ve daima bir ani duruş ve aksine dönüş yaşanmadı.
Sermaye girişleri yalnızca Türkiye’de değil birçok ülkede büyümenin 2003’den sonra görülmemiş seviyelere çıkmasının ana nedenidir. AKP hükûmetinin birinci beş yılında büyüme 1990-2002 ortalamasının iki katına çıkmış, 2008 krizinden sonra da 2012’ye kadar epey yüksek seviyelerde seyretmiştir. Sermaye girişleri makroekonomik istikrarda da kıymetli bir rol oynamış, bu sayede güçlenen kur, fiyat bekleyişleri için bir çıpa misyonu görerek enflasyonun düşürülmesine kolaylaştırmış, bu da faizlerin düşmesine taban hazırlamıştır.
YEK’lerin 2008 krizi öncesindeki güçlü ekonomik performansları ve krizden sonra da hemen toparlanmaları, o devirde Güney’deki büyümenin Kuzey’e bağımlılığının koptuğu, YEK’lerin dünya iktisadının lokomotifi haline gelmekte olduğu görüşüne yol açmıştır. Bu görüşün çığırtkanlığını IMF yapmakta, bu durumu da izlenen neoliberal siyasetlere atfetmekteydi.
O periyotta South Centre’da yaptığımız çeşitli çalışmalarda YEK’lerdeki süratli büyümenin büyük ölçüde elverişli global şartlardan kaynaklandığını, bu şartlar birebir vakitte kırılganlıklar yarattığı için sürdürülemeyebileceğini anlatıp Türkiye de dahil ülkeleri rehavete kapılmamaları için uyarmıştık.
KIRILGANLIK ARTTI
– Ne cins kırılganlıklar yaratıyordu?
Yakından bakıldığında bu ülkelerin birçoğunda, sanayi yatırımları ve verimlilik üzere temel değişkenlerde kıymetli bir iyileşme olmadığı, tersine sanayisizleşme eğilimlerinin belirmeye başladığı, yurtiçi tasarrufların artmadığı, sermaye girişlerinin yatırımdan çok tüketime yöneldiği görülüyordu. Gerçekten büyüme yavaşlayıp IMF’in projeksiyonlarındaki yanılgı hisseleri artmaya başlayınca IMF de yavaş yavaş konumunu değiştirerek bu süratli büyümenin sürdürülebilirliğini sorgulamaya başladı.
Türkiye’de ihracat potansiyeli yaratacak ya da ithalata bağımlılığı azaltacak çeşitte yatırımlar yetersiz kalmış, büyümeyi giderek artan bir oranda borçla finanse edilen özel tüketim ile gayrimenkul ve altyapı yatırımları sürüklemiş, mega projeler altyapıda kıymetli ölçüde âtıl kapasite yaratarak kamu kısmını büyük mali yükümlülükler altına sokmuştur. Sermaye girişleri kura kıymet kazandırarak endüstrileşmeyi kösteklemekle kalmamış tıpkı vakitte cari açıkların ve dış yükümlüklerin artmasına, net dış yatırım konumunun kötüleşmesine neden olmuştur. Bilhassa 2012’den sonra sermaye girişleri düşme eğilimi gösterirken cari açıkların epey yüksek bir seviyede kalması, kırılganlığı giderek artırmıştır.
Üçüncü dünyanın son yarım asırlık sermaye akımları konusundaki tecrübesinden çıkan kıymetli derslerden biri şudur; girişleri gerçek yönetip denetim etmezseniz, çıkışları kolay kolay engelleyemezsiniz. 2000’li yıllarda sermaye girişleri hızlandığında birtakım ülkeler bunların yarattığı kırılganlıkları önlemek için az çok efor gösterirken, Türkiye büsbütün kayıtsız kalıp “laissez-faire” siyaseti izliyordu. Daha 2013 yılında Morgan Stanley Türkiye’yi, Brezilya, Endonezya, Güney Afrika ve Hindistan ile birlikte “Kırılgan 5’liler” kümesine dahil etmişti. South Centre’da 2013 yılı datalarına bakarak yaptığımız ve rezervlerin yeterliliğini ölçmeye yönelik bir çalışmada da Türkiye 16 ülke ortasında en kırılgan iktisat olarak beliriyordu.
Kırılganlık bilhassa üç alanda önemli boyutlara varmıştır.
– Bu alanlar hangileri?
Birincisi, pay senedi, tahvil, mevduat ve gayrimenkul piyasalarındaki yabancı varlığı görülmemiş seviyelere ulaşmış, yabancı giriş çıkışları yalnızca bu piyasalarda değil döviz kurları üzerinde de kıymetli tesirler yaratmaya başlamıştır.
İkincisi, sermaye hesabının yerleşikler için giderek daha da açılması, bir yandan özel kesimin dolar cinsinden borçlarının ve kur riskinin artmasına yol açarken öteki yandan da sermaye kaçışını kolaylaştırmıştır.
Üçüncüsü, yurtiçi mevduat ve kredilerde dolarizasyona müsaade verilmesi, kamu kısmı de dahil yerleşikler ortasında yabancı para cinsinden kontratlara ve fiyatlamaya göz yumulması, yerleşiklerin yurt içinde para ikamesi imkanlarını, bu da kur hareketlerini artırmıştır.
Ekim ayındaki makalemde anlattığım üzere bu üç öge 2018’da başlayan kur krizinde temel bir rol oynamıştır.
TL’NİN ZAYIFLAMASI ENFLASYONU AZDIRACAK
– Şu anda Türkiye iktisadı geçen ekim ayında yazdığınız makale devrinden çok daha makus duruma geldi, kur 8.50 düzeyine kadar çıkarken, faizler daha da yükseldi. “Kur ve enflasyon denetim altına alınmazsa, kur krizi giderek borç krizine dönüşebilir” ikazınız var. Şu devirde Türkiye borç krizine daha mı çok yaklaştı, bu manada öteki ne cins riskler görüyorsunuz?
Beklediğim üzere faiz artışları pek işe yaramadı ve iktidar istikrar ile büyüme ortasında sıkışıp kaldı. Bilhassa turizmden umulan gelirler gelmezse cari açığın kapanması için kurun daha fazla düşmesi ya da iktisadın daralması gerekecektir. Liranın daha da zayıflaması bir yandan enflasyonu azdırırken öte yandan kur riski yüksek şirketlerin sıkıntılarını katlayacaktır. Tersine faizleri daha da artırarak sermaye çekmeye çalışmak, zati yüksek olan işsizliği dayanılmaz seviyelere çıkaracaktır. Bu siyaset açmazlarından kaçınmak için hükümetin memleketler arası piyasalardan yüksek faizle borçlanmaya devam etmesi sorunu çözmeyecek yalnızca büyüterek erteleyecektir.
Ayrıyeten önümüzdeki devirde krizi daha da derinleştirebilecek iki dış şokla karşı karşıya kalabiliriz.
İTHALAT FATURASI KATLANACAK
– Ne çeşit şoklardan bahsediyorsunuz?
Emtia fiyatlarındaki artış ve global finansal şartlarda ani ve önemli bir sıkışma, risk iştahının azalması, faizlerin artması.
Global emtia fiyat endeksi şu anda son altı yılın en yüksek seviyesinde. Birçok gözlemci Korona denetim altına alındıktan sonra bastırılmış talep potansiyelinin açığa çıkacağını ve fiyatların on yıl öncesi üzere zirve yapacağını öngörmekte. Bunun Turkiye’de cari açık, büyüme ve istikrar üzerindeki olumsuz tesirlerinin bu sefer çok daha önemli olacağını kestirmek güç değil. On yıl evvel süratli sermaye girişleri artan güç ithal faturasının finanse edilmesine imkan verirken şu anda bu kelam konusu değil. İkincisi, artık değerli ölçüde tarım eseri ithal etmeye başladığımız için, petrol ve doğalgaz yanında bu eserlerin fiyatlarındaki artış da ithalat faturamızı artıracaktır.
Global finansal şartlar da birkaç nedenle aleyhe dönebilir. 2008 krizinde uygulanan para siyasetlerinin yarattığı finansal aşırılıklar giderilmeden Korona krizi gelmiş, ABD ve AB merkez bankaları 2008’den daha süratli bir halde faizleri düşürüp likidite genişlemesine gitmişlerdir. Bunun pay senedi ve yüksek riskli öteki varlık fiyatlarında yol açtığı balonun ABD finans sisteminde kırılganlık yarattığı Fed tarafından da lisana getirilmeye başlanmıştır. Bu balonun patlamasının global risk iştahını azaltıp sermaye hareketlerini aşağıya çekeceği açıktır.
İkincisi, ABD’de enflasyon paranoyası tekrar başladı. Lider Biden’in yatırım programının ekonomiyi ısıtacağı, enflasyonu ve faizleri artıracağı beklentisi yaygınlaşmakta. Kanımca hammadde fiyatları ve tedarik zincirlerindeki aksamalar maliyetleri artırarak enflasyonda süreksiz bir sıçrama yapabilir. Lakin güç istikrarının bu kadar sermaye lehine değiştiği bir ortamda fiyat-ücret sarmalının tekrar oluşma mümkünlüğü epey düşük. Elbette değerli olan Fed’in ne yapacağı. Hazine bakanı Yellen’in faizleri önden artırarak enflasyondaki mümkün bir hızlanmayı engellemek gerekebileceğini söylemesi piyasalarda ve bizim üzere ülkelerde hayli tedirginlik yarattı. Global risk iştahının azalması ve faizlerin artması şu anda görmek isteyeceğimiz en son şeylerden biri olsa gerek.
– Bu saatten sonra yabancı yatırımcıyı çekmek mümkün olabilecek mi?
TABİAT VE PERSONEL HAKLARINA TEHDİT
– “Bir ülkede demokrasi ve hukuk yoksa o ülkeye yatırım gitmez” deniyor. Yabancı yatırımcılarla yatırım yapılan ülkelerin siyasal rejimi ortasında bu türlü bir münasebet var mı?
Öngörülebililiğin yabancı sermaye için artan bir kıymet kazanması daha fazla demokrasi eşittir daha fazla yabancı yatırım ya da demokrasi yoksa yabancı yatırım gelmez demek değil. Temel hak ve özgürlükleri ihlal eden birçok ülkenin siyasal ve ekonomik olarak gereğince istikrarlı ve kârlı bir yatırım ortamı sağlayabildiklerini ve değerli ölçüde yabancı sermaye çekebildiklerini biliyoruz. Geçmişte ya da bugün hayli yabancı yatırım alan Çin, Malezya, Şili ve Arjantin üzere ülkelerin hak ve özgürlük karnelerinin çok parlak olduğu söylenemez. Öte yandan birçok üçüncü dünya ülkesindeki yabancı yatırımların toplumdan çok ülkeyi yöneten seçkinlerin çıkarlarına hizmet ettiği, tabiat, emekçi hakları ve insan sıhhati için önemli tehdit ve tehlikeler doğurduğu bilinmektedir. Bize gelen yatırımların bir kısmı de bu nitelikte. Şayet temel haklara hürmet ve yasalar önünde hesap verebilirlik sağlanabilseydi, bu çeşit yatırımlar muhtemelen gelmeyecek, yapılamayacaktı.
Kısaca, hak ve özgürlükleri ihlal ettiği halde bol ölçüde yatırım alan ülkeler olduğu üzere bunları ihlal edebildiği için yatırım alan ülkeler de var. Siyasal rejimle yabancı yatırımlar ortasındaki bağlantı ne olursa olsun, hak, hukuk ve özgürlük taleplerinde yabancı sermayenin bir argüman olarak kullanılmasını hakikat bulmuyorum. Bu talepler için yabancı yatırımdan çok daha saygın münasebetler olduğunu biliyoruz.
Cumhuriyet
