Delta varyantı ne kadar tehlikeli? Aşılar, varyantlar karşısında tesirli mi? Aşı karşıları ne yapmaya çalışıyor, hangi aşı ne kadar inançlı? Maske takmaya devam edilmeli mi? Harvard Üniversitesi James Stevens Simmons Genetik ve Metabolizma Profesörü Dr. Gökhan Hotamışlıgil’e sorduk.
Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil ve İpek Özbey
Fotoğraf: Vedat Arık
– Delta varyantıyla başlayalım istiyorum. Dünyada pek çok ülkede süratle yayılıyor. Birçok ülkedeyse üçüncü dalganın başlamasından kaygı duyuyor. Daha yeni Avustralya’da birçok kentte sokağa çıkma yasağı geldi. Aşı bulundu ancak varyantlar bizi bırakmıyor. Neden?
Birinci dert enfeksiyonun devam ediyor olması. Bu virüsün ne kadar çok beşere hastalık yapma talihi varsa mutasyona uğrama bahtı da o kadar artıyor. Delta varyantı tahminen de şimdiye kadar ortaya çıkan en sorunlu varyant. Kedi-fare kovalamacası üzere düşünün, bu varyantın da ortaya çıkma sebebi enfeksiyonun denetimsiz biçimde muazzam boyutlara ulaşması. Virüs kendini çok sayıda kopyalama talihi elde ettiği için, çok sayıda mutasyona uğrama ve kimileri bu biçimde avantajlar kazanarak ortaya çıkma imkânı yakalıyor. Delta’nın zahmeti yayılma suratından kaynaklanıyor ve faal aşılanmış ülkelerde bile enfeksiyonlar oluştuğu için kaygı veriyor. Fakat, delta varyantının öncelikli olarak yayılımı aşılanmamış ya da tek doz aşılanmış küme içinde sürüyor. Çok süratli yayıldığı için yüksek sayıda beşere ulaşabiliyor ve baskın hale geçiyor. Şimdi hiçbir ülkede tam aşılama şu ana kadar başarılamadı ancak yüksek seviyelere ulaşıldı. Aşılı nüfus oranı yükseldikçe, bu enfeksiyonlar denetim altına girecektir.
– Bir de Hindistan’da iki doz aşı olmuş birinde ‘Delta Plus’ görüldü…
İki doz aşı olmuşlarda hâlâ enfeksiyon yapabiliyor. Ancak orada panik olmadan evvel unutmamak gereken bir şey var: Aşılanmış olanlarda hiç belirtisiz yahut çok hafif belirtili seyrediyor hastalık. Bence temel prensip hâlâ birebir.
– Yani?
Dünya şayet aşılanma suratını kaybetmezse -ki bu Türkiye için de geçerli- artık virüsün hareket alanı daralmaya başlıyor. Daralmaya başlayınca da yeni mutasyonların ortaya çıkma mümkünlüğü çok düşüyor. Bu büsbütün sayı oyunu… Her mutasyon, virüsün davranışını biraz olsun değiştirebilir. Lakin bu sonsuz bir şey değil. Bir evreden sonra virüsün de artık çok fazla hareket alanı yok.
– Mesela ben iki doz aşımı oldum fakat toplumun yarısı olmadı. Risk altında mıyım?
Bu her aşı için birebir değil. Şu anda mRNA aşılarından büsbütün kaçan bir varyant yok. Bu aşılar şimdiye kadar çıkan bütün varyantlara karşı da çok aktif bir biçimde müdafaa profillerini korudu. Delta’ya karşı muhafazada hafif bir düşüş var fakat hâlâ çok kıymetli oranda esirgeyici. Hasebiyle en üst profile sahip aşılara bakarsanız şu ana kadar varyantların bu aşıdan kaçması üzere bir sorun yok. Ama bu aşının süratle toplumun yüzde 70-80’ine yapılması gerekiyor ki artık bu varyantların bulaşma ve yayılması engellensin.
– Pekala daima mRNA diyoruz. Türkiye’de 65 yaş üzeri ve sıhhat çalışanları Sinovac aşısı oldular… Artık bu aşıyı olanlara üçüncü aşı öneriliyor…
Sinovac aşısı yeni çıkan varyantlara karşı daha fazla zafiyet gösteriyor. O yüzden benim ve birçok uzman kişinin görüşü Sinovac olanların ivedilikle üçüncü doz olarak mRNA aşılarından birini olmaları. Türkiye’de Sinovac aşısı olanlar yüksek risk kümesi, yani 65 yaş üstü ve sıhhat çalışanları ve başka risk kümeleri. Hasebiyle bunu öncelik haline getirmek gerekiyor. Türkiye şu anda günde 1-1.5 milyon aşı uyguluyor ki bu çok iyi bir sayı, bu sürat 2-3 ay ortasında devam ederse o vakit sonbaharda virüsün yayılma alanını çok daraltmamız ve salgını durdurmamız mümkün.
– Her yıl aşı olmamız gerekecek mi?
Şu anda o denli bir tavsiye yok. Ancak bu mümkünlük göz önünde bulunduruluyor. Kesin olan bir şey; bu birinci koronavirüs salgını değildi ve ‘son koronavirüs salgını’ da olmayacak! Ama ben bu virüsün daima bizi yoklayacağı, türlü türlü vakitlerde ortaya çıkacağını, yeni pandemiler yaratacağını düşünmüyorum. Elde muazzam güçte bir silah, aşılar, var artık. Virüsün böylelikle baskılanacağını, sirkülasyon alanının daralacağını ve tehdit olmaktan çıkacağını düşünüyorum. Olağan bu aktif ve tüm dünyada aşılanmanın gerçekleşmesine bağlı olacak. Dünyada bu bahiste muazzam bir eşitsizlik var, hatta ülkelerin kendi içinde bile eşitsizlikler var. Gelir nesli düşük ülkelerdeyse bu daha da fazla… Şayet bu sorun çözülebilir ve süratli biçimde enfeksiyon alanı daraltılırsa her yıl aşıya gereksinim olacağını düşünmüyorum. İkincisi eldeki datalar bağışıklığın 6-8 ay üzere kısa bir müddette kaybolacağına dalalet etmiyor. Şimdi aşılar ile deneyim 1 yıl civarında olduğu için daha uzun vadede koruyuculuğun sürüp sürmeyeceğini kesin olarak bilmek mümkün değil, lakin benim görüşüm en az 1.5 yıl, muhtemelen daha uzun müddet faal kalacağı.
– Aşı bulundu fakat bilgi kirliliği sürüyor. Hatta daha iki gün evvel Türkiye’de aşı tersleri bir aksiyon düzenledi, doktorları suçladı… Önemli halde “Aşı olmayın” diye kampanyalar yapılıyor….
Üst seviye bir yanıt verirsem bunu salgının kendisi kadar vahim görüyorum. Bu davranış her yerde kamu sıhhatini tehdit eder bir boyuta ulaştı. Evvel ilaçlar, sonra maske kullanımı, hatta Covid’in kendisi ve son olarak aşı için üretilen komplo teorileri gördük. Bunun sebeplerini düşünürken aklıma kimi şeyler geliyor… Bunlardan biri bilimin süratiyle beşerler tarafından içselleştirilmesi ortasında çok büyük bir vakit farkı var…
– Haklısınız, en çok söylenen bu, “Aşı aceleye geldi…”
Son 50 senede bilimde olan ilerleme kimi bilim insanlarını bile gelişmenin dışında bırakabiliyor. Faal aşıların bu türlü kısa bir müddette hayata geçmesinin en kıymetli nedeni bu. Fakat; “Bu kadar süratli biçimde nasıl aşı yapılabilir”; “Bu kadar süratli yapıldı, zira evvelce biliniyordu”; “Hazırlandı, aslında aşısı da vardı”; “Aceleye geldi, ilaç şirketlerinin çıkarı olduğu için kurumlara baskı yaptılar”; “mRNA teknolojisini bilmiyoruz” üzere bilim dışı münasebetlere dayalı bir çok komplo teorisi üretildi. Bunların birden fazla bilimsel gelişmenin suratının anlaşılamamasından ve onun kuşkuya dönüştürülmesinden kaynaklanıyor.
– Pekala nasıl cevap vermek gerekiyor?
Salgın 2019’un sonunda başladı. Bir ay sonra birtakım aşıların çalışmaları çabucak başladı. Hatta iki hafta içinde virüsün kesimleri sentezlenmişti Amerika’da… Daha sonra mRNA aşıları gündeme geldi. Bu doğal insanları şaşırtıyor, “Bir ayda nasıl oluyor” deniyor. Lakin o bir ay değil işte… Ondan evvel bilime yapılmış 30 yıllık yatırım var. Natürel herkes bunu takip edemediği için bilmiyor. Bu teknolojilere temel bilimlerden gelen çok büyük bir bilimsel yatırım yapıldı. Elinizde kod olduğu vakit yeni uygulamalara süratle geçilebiliyor, yani bir lego üzere bütünü hazırlanmış, bir modülünü alıyorsunuz, yerine öteki modül koyuyorsunuz. Geçtiğimiz 30-40 senede bu uygulamaların temeli inşa edilmiş zati. İkincisi pandemi gündeme geldiği vakit bilim insanları ortasında muazzam bir memleketler arası işbirliği oldu, bilgi ve yetkinlikler süratle paylaşıldı. İkincisi, yatırımlar konusunda da emsal işbirlikleri ve memleketler arası konsorsiyumlar oluştu. Hem şirketler, hem vakıflar hem de devletlerin ortak gücü muazzam bir transformasyon gösterdi ve tüm aşı adaylarına tıpkı anda yatırım yapıldı. Bu türlü bir şey bu seviyede hiçbir vakit olmamıştı. Herkes gördü ki kaybedecek vakit yok. Üçüncüsü de hepimiz için biraz sürpriz ve şanslı olan bir durum; 2020’nin başındaki söylemlerime bakıyorum, yüzde 60 tesirli bir aşı hepimiz için bir muvaffakiyet öyküsüydü. Ancak birinci sonuçlar geldiği vakit yüzde 90+ aktiflik seviyeleri çıktı. Bunu hiçbirimiz, hatta aşıyı yapanlar bile öngöremiyordu.
– Aşı terslerinin başka bir argümanı ise aşının ileride önemli komplikasyonlara sebep olacağı…
Bu büsbütün bilimden uzak bir argüman ve yüklü olarak mRNA aşılarını hedefliyor lakin natürel ki bununla hudutlu değil (yani Covid öncesinde de komplocular öteki aşılar içinde bu türlü öyküler üretip dağıtmışlardı). Bu aşı cinsinin daha evvel kullanılmamış olmasına dayandırılıyor ve şimdiye kadarki aşı deneyimlerini reddediyor. Büyük yanlışlıklar çok da ustalıkla sunuluyor. İnsanların ikna olmaması mümkün değil. Kimi paketlerinde saygınlık dekorasyonları olan beşerler da bu tıp telaffuzlara katılabiliyor. Komplikasyonlara gelince asırlardır bilinen bütün aşı komplikasyonları birinci 8 hafta içinde görülüyor. Onlar da çoklukla alerjik ya da immün sisteme dayalı birtakım az tesirler yahut birtakım virüslerde antikorların istenilen halde tasarlanmamasından kaynaklanan sorunlar olabiliyor. Lakin bunlar birinci haftalar içinde görülüyor. Bu türlü uzun vadede görülen bir aşı komplikasyonu yok.
SONBAHARA KADAR MASKEYE DEVAM, İÇ ALANLARDA DİKKATLİ OLUN!
– DSÖ bir açıklama yaptı, “Maskeleri çıkarmayın” dedi… Perşembe günü Türkiye olağanlaşmaya geçiyor. Yanlışsız bir karar mı, bundan sonra nelere dikkat etmeliyiz?
Benim teklifim toplumun yüzde 70’i aşılanma seviyesine ulaşana kadar önlemli tarafta olmak. Şu anda tüm tedbirlerin bırakılması için aşılama oranı kâfi değil. Şimdiye kadar birçok yanılgı yapılmış olabilir, orayı tartışmıyorum lakin ayın başından itibaren gelinen nokta gerçek. Kapanma doğruydu, akabinde süratli ve aktif aşılama yapılmaya başlandı, bu da çok olumlu. Lakin bunun en az iki ay daha sürmesi gerekiyor. İki ay sonra Türkiye’nin salgın denetimi açısından çok daha güçlü bir noktada olacağını düşünüyorum. Sonbaharın birinci aylarına kadar maske takmaya devam etmek gerekiyor. Bir öteki çok değerli mevzu, iç alanlarda insanların birbirine maruz kalma risklerinin azaltılması. Büyük toplantılar yapılmamalı. Çok erken davranınca bütün dünyada dramatik ölçüde olumsuz sonuçlar olabileceğini gördük. Virüs üstel olarak büyüyor. Yani katlanarak gidiyor. Boston’da 150 kişilik tek bir toplantının enfeksiyon maliyetinin yüzlerce bin bireye ulaştığını gördük…
– İki doz aşımı olduysam da mı çok rahat davranmamalıyım?
Doğal ki iki doz aşısını olmuş beşerler bir ortaya gelebilirler fakat binlerce insanın kapalı salonlara girmesini yahut çok yakın temaslarını gerçek bulmuyorum. Riskli buluyorum. Bu en son dönemeçte yaz değerli bir fırsat. Dış yerlerde, açık havada buluşulabilir. Dış yerlerde bulaş riski çok çok küçük. İç yerleri ise çok dikkatli kullanmak lazım. Havalandırmasına dikkat etmek, yakın temastan uzak kalmak lazım. Bunlar olur ve aşılama süratimiz kesilmez ise iki-üç ay sonra rahatlarız.
– Tam açılıyoruz lakin müzik saat 00.00’da bitiyor… Duydunuz mu?
Duydum evet, anlaşılması sıkıntı. Ben anlayamadım yani…
DEĞİŞİK VE KARMAŞIK
– Bağışıklık sistemi koronavirüsle nasıl uğraş ediyor? Covid-19’da direnç ne kadar tesirli?
Covid-19 çok değişik ve karmaşık bir hastalık… Bireyler ortasında çok büyük ve bazen öngörülemeyen farklılıklar gösterebiliyor. Örneğin obezite, metabolik hastalıklar, yaş üzere dramatik olarak hem hastalığın tartısını hem de vefat oranlarını etkileyen faktörler var. Lakin bu ormanın manzarası, oradan ağaçlara geçersek bu farklılıkların moleküler düzenekleri, hangi genetik hassasiyetler ile oluştuğu, nasıl öngörülebileceği mevzularında şimdi çok net bilgiler yok. Lakin ağır çalışmalar var ve sürecek. Şu anda insanlarda genetik değişiklikleri inceleyen çok büyük çaplı genom tarama çalışmaları da yapılıyor.. İkinci husus immün yanıtın gücü ve yanıt profili ile ilgili. Bu iki tarafı keskin bir bıçak üzere…Örneğin interferon karşılığının zayıf olduğu (genetik olarak yahut şimdi genetiği açıklanmamış olan) şahıslarda hastalık ağır seyrediyor. Lakin bu çok küçük bir tahlil ve hastaların küçük bir kısmında açıklayıcı olabiliyor. İmmün yanıtın uygunsuz olarak yanıt verdiği bireylerde ise sitokin fırtınası üzere tepkiler bu sefer virüsün enfeksiyonu sonrası sorunların yükü ve vefat oranlarını etkileyebiliyor. Yani, başlangıç devrinde zafiyet, gelişim devrinde uygunsuz şiddette bir cevap, seyri değiştirebiliyor. Son olarak, metabolik sistem ile virüsün hayat ve davranış biçimi ortasındaki bağlantıların de pek çok yeni alanlar açacağını ve yeni tedavi yaklaşımları doğuracağını düşünüyorum.
Cumhuriyet
