Ege Üniversitesi İktisat Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Aykut Lenger, “Artan işsizlikle birlikte yoksulluğun çok daha fazla artacağını vurgulayarak “Yazık ki vatandaşı çok güç günler bekliyor. Yaz devrinde kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da salgın şimdi sona ermediği için önümüzdeki periyotta büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması çok zor” dedi.
Faizin idari kararla değil, lakin sermaye birikimini güçlendirerek düşürülebileceğine dikkat çeken Lenger, Merkez Bankası net rezervlerinin negatif seviyelere düşmesiyle, Türkiye iktisadına inancın azaldığını ve kırılganlığın arttığını vurguladı. Prof. Dr. Aykut Lenger ile Türkiye iktisadının yaşadığı krizi konuştuk.
– Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Bu noktaya gelişimizi, global salgının yanı sıra sistemik, yapısal ve idare pratiğine ilişkin problemlerle açıklayabiliriz. Son kırk yıldır hâkim olan globalleşmenin felsefi art planında, kutsanmış bir “piyasa her türlü ekonomik sorunu çözer” anlayışı barizdi. Piyasa, ekonomik meseleleri çözer fakat güçlüyü daha da güçlendirerek, zayıf olanı daha da zayıflatarak, gerektiğinde yok ederek çözer. Bu türlü bir yapıda, üstünlükleri ve zayıflıkları farklı olan iktisatların de birbiriyle alakaları güçlünün daha güçlü, zayıfın daha zayıf hale gelmesine yol açar.
Türkiye, rölâtif ucuz ve niteliksiz işgücü, teknoloji ve sermaye açığı, düşük teknoloji eserlerinin üretiminde uzmanlaşmayla global tertipte yer alan bir oyuncudur. Bu nitelikleriyle daima açık veren bir ülkedir ve dış kaynağa bağımlıdır. Açığı bulunan ülkelere akan kısa vadeli spekülatif sermaye, döviz kuru üzerinde baskı yaratarak yerli paranın kıymetlenmesine yol açar. Döviz kuru ülkelerin satın alma güçlerinin bir yansımasıdır.
Düşük döviz, üretimde kullanılan girdilerin ucuza ithal edilerek bağımlı üretimin önünü açar. İthalat ucuzlayınca, sadece üretim girdileri değil, son derece değerli olan tüketim malları da ucuzlamıştır ve çokça ithal edilir. İhracatınız artar lakin ithalatınız daha fazla artar. Üretiminiz artar lakin tüketiminiz daha fazla artar. Ortadaki makas açıldıkça sistem sürdürülemez hale gelir, sermaye kaçışları nedeniyle döviz kurunun kıymeti süratle yükselir, üretim daralır, dış ticaret istikrarı azalır. Aslında kurun ani yükselmesi başlı başına bir krizin varlığını gösterir.
– Son devirlerde kur da faiz de çok yükseldi, bu krizin de göstergesi yani?
Yüksek kur, süregiden yapısal meselelerle birlikte üretim üzerinde olumsuz tesirler doğurmaktadır. Dövizin yükselmesi ithal girdi maliyetini artırdığından bu bağımlı ekonomik yapıda büyümeyi sonlar. Teknoloji, niteliksiz işgücü talebini düşürürken nitelikli işgücü talebini artırır. Nüfusa kâfi seviyede maharet ve nitelik kazandıramadığımız için işsizliğin bir kısmını buna bağlayabiliriz. Global salgının da üretim ve işsizlik üzerinde çok olumsuz tesirleri var. Bu kaygan tabanda, salgının getirdiği ekonomik sıkıntılarla başa çıkabilmek için iktisat idaresinin çok üstün bir performans göstermesi gerekir. Meğer Türkiye, daha iktisat kurumlarının idaresindeki istikrar problemiyle başa çıkamamaktadır.
EN DEĞERLİSİ EĞİTİM ISLAHATI
– Şu anda Türkiye iktisadının en can yakıcı meseleleri nelerdir?
İşsizlik, gelir dağılımındaki bozukluk ve yoksulluk birinci sıralarda gelir. İyi makûs bir gelire sahip olan insanlarımızın bile açlıkla karşı karşıya kalabildiklerine şahit oluyoruz. İthal girdi bağımlı üretim yapısı, dış kaynak bağımlılığı, düşük katma paha ve birtakım alanlardaki üretimsizlik nedeniyle yüksek döviz kurunun neden olduğu yüksek enflasyon da unutulmamalı. Nitelikli beyin göçü ve kayıt dışı iktisat öteki değerli meseleler.
– Tahlil için neler önerirsiniz?
Kısa vadede dengesizlikleri ortadan kaldırarak istikrarlı bir ekonomik ortam sağlanmalı. Uzun vadede ise bağımlı üretim yapısının ortaya koyduğu kısıtları aşarak yüksek katma kıymet üretimi sağlayacak adımlar önerilebilir. İthal girdi bağımlılığını azaltmak için yeni yatırımlar, Ar&Ge’ye değerli kaynak ayrılması yoluyla teknoloji açığının kapatılması akla birinci gelen tedbirler. Güçlü üretim ve ihracat yapısı için markalaşma ve Ar&Ge büyük kıymet taşıyor. Lakin markalaşma için dünyanın büyük kısmındaki Türkiye imgesi güzelleştirilmeli.
Taşıdığı yüksek risk ve belirsizlik, gereken yüksek bilgi birikimi ve buna bağlı olarak yüksek yatırım maliyeti üzere nedenlerle özel kesim yüksek teknolojiye kâfi yatırım yapmıyor.
En kıymetli ıslahat, eğitim ıslahatı. Teknolojik işsizlik sorunu, eğitimin bireylerin bilgi ve maharetlerini bugünkünden çok farklı bir seviyeye taşımasını zarurî kılıyor. Islahat, öncelikle bunu hedeflemeli. Daha kıymetlisi, evvel toplumsal zihin yapısını değiştirerek iktisadın yapısını dönüştürmede bir araç olarak kullanılmalı. Yeni fikir üretiminin kurumsal altyapısı şartsız bir niyet ve tabir özgürlüğüdür. Bunun için gerçek manada hukuk ve adalet ıslahatı ve yargı bağımsızlığına gereksinim var. Halbuki bizde Osmanlı’dan miras kalan kul zihniyetinin yansımalarını hâlâ gözleyebilirsiniz.
DÖVİZ KURUNDA ARTIŞ BASKISI
– Kısa çalışma ödeneği sona erdi. İşten çıkarmalar da arttı. İktisadın genel gidişatını göz önünde bulundurursak vatandaşı nasıl günler bekliyor?
Yazık ki çok sıkıntı günler bekliyor. Artan işsizlikle birlikte yoksulluğun çok daha fazla artacağı öngörülebilir. Yaz devrinde kapanmanın sona ermesiyle iş bulma imkanları artsa da salgın şimdi sona ermediği için önümüzdeki devirde büyük bir belirsizlik var. Yeni bir kapanmada bu insanların iş bulması çok güç.
– Batık krediler açısından ne tıp riskler görüyorsunuz?
Bankacılık kesimi açısından asıl risk, kur riskidir. Türkiye Bankalar Birliği datalarına nazaran Mart 2020’de 307.4 milyar TL olan döviz açık konumu, Mart 2021’de 435.4 milyar TL’ye yükseldi. Bu döviz açık konumunun kurda artış baskısı oluşturduğunu söyleyebiliriz.
FAİZ, İDARİ KARARLA DÜŞMEZ
– Gerek Merkez Bankası gerek TÜİK ve iktisat ile ilgili bakanlıklarda peş peşe misyon değişiklikleri oldu. Bu kadar sık vazife değişiklikleri ekonomiyi nasıl etkiliyor?
Yönetme erkinin paylaşımı ve fren-denge sistemi olmadığından, idarenin öbür bir kuruma ilişkin olduğu izlenimi oluşuyor, karar alma ve uygulamada iradenin kırılmasına neden oluyor. Merkez bankalarının birinci vazifesi, fiyat istikrarını sağlamaktır. Gelen baskılarla, enflasyon yerine, faiz hedeflemesine geçildi. Dikkat ediniz, literatürde bu türlü bir kavram yok. Bu misyon değişiklikleri faiz hedeflemesinde ısrarcı olduğu iletisini verdiği için iktisatta kırılganlık artıyor. Elbette bir iktisat için ziyanlıdır lakin yüksek faiz aslında bir göstergedir, sermaye birikiminizin kâfi olmadığını gösterir. Faizi idari kararla değil fakat sermaye birikiminizi güçlendirerek düşürebilirsiniz. Enflasyonun altında faiz belirlediğinizde, altına, dövize talep artar, TL paha kaybeder. Faizi iktisadın gereklerine nazaran değil de o denli istediğimiz için idari kararla düşürdüğümüzde, başımıza ne geleceğini aslında 1994’te görmüştük. TÜİK de siyasetlerin hakikat tasarlanması için bilgi altyapısı sağlayan kurum. Fakat enflasyon ve büyüme sayıları hakkında kuşkular var. İtimat sağlamak için oluşturulan komiteler de son vazife değişikliğinden sonra dağıtıldı. Çok fazla vazife değişikliği bütün kurumlar için her vakit olumsuz bildiri verir.
– Merkez Bankası’nın 128 milyar dolarlık rezervi tüketildi. Bu, ne çeşit sonuçlar doğuracak?
Net rezervler negatif seviyelere niyet, Türkiye iktisadına itimat azaldı, iktisatta kırılganlık arttı, sermaye çıkışı ve döviz kurunda artış beklentisi oluştu. Merkez Bankası çalışanları, Türkiye’nin en seçkin iktisatçıları ortasındadır. Döviz kurlarının rezerv satarak denetim altına alınamayacağını biliyorlar. Evvelki idareler bu yola başvurmadı. Faiz seçeneği dışlanınca bu yola başvurmak zorunda kalındı.
TEKRAR KAPANMA ENDİŞELENDİRİYOR
– Yılsonu büyüme, işsizlik, enflasyon, faiz, kur öngörüleriniz nelerdir, bu alanlarda ne çeşit riskler görüyorsunuz?
Sonbaharda yeni virüs dalgası nedeniyle kapanma yaşanmazsa, ekonomik canlanma ve baz tesiriyle büyüme oranında artış, işsizlik oranında az da olsa azalma görülebilir. Faizin bu seviyelerde tutulmaya çalışılacağını iddia ediyorum. Eylül ayı ile birlikte enflasyonda biraz yükselme olsa da yılsonunda çok büyük bir artış olacağını sanmıyorum. Döviz kurunda ise hudutlu bir artış görülebilir. Muhtemel bir kapanmanın getireceği ekonomik daralmayla birlikte, bizi daha olumsuz bir tablo bekler.
Cumhuriyet