Birleşmiş Milletler (BM) Ticaret ve Kalkınma Örgütü (UNCTAD) eski yöneticisi ve baş ekonomisti, duayen iktisatçı Prof. Dr. Yılmaz Akyüz, TL’nin daha da zayıflamasının bir yandan enflasyonu azdırırken öte yandan kur riski yüksek şirketlerin sıkıntılarını katlayacağını vurguladı.
Türkiye’nin önümüzdeki periyotta krizi daha da derinleştirebilecek iki dış şokla karşı karşıya kalabileceğine dikkat çeken Prof. Dr. Yılmaz Akyüz ile iktisatta yaşanan derin krizi konuştuk.
TÜRKİYE’Yİ UYARMIŞTIK
– Yükselen döviz kuru, yüksek enflasyon, yüksek faiz, düşük büyüme ve yüksek işsizlik… Türkiye iktisadı bu noktaya nasıl geldi?
Türk iktisadı buraya iki günde gelmedi. Bu meselelerin tohumları 2003’ten sonra, global sermayenin yüksek getiri arayışıyla üçüncü dünyaya akmaya başladığı yıllarda atıldı. Sermaye girişleri popülist siyasetlere ve süratli büyümeye imkan vererek AKP’nin iktidarını konsolide etmesinde değerli bir rol oynadı. Lakin bunu yaparken de şu anda üstesinden gelemediği finansal kırılganlıklar ve yapısal meseleler yarattı.
AKP, daha evvel hiçbir hükümete nasip olmayan fevkalâde elverişli global finansal şartlarda iktidara geldi. 2000’lerin başında global sermaye, faizlerin yüksek ve varlık fiyatlarının düşük olduğu, Türkiye’nin de içinde bulunduğu yükselen ekonomilere (YEK) yöneldi.
YEK’lerin 2008 krizi öncesindeki güçlü ekonomik performansları ve krizden sonra da hemencecik toparlanmaları, YEK’lerin dünya iktisadının lokomotifi haline gelmekte olduğu görüşüne yol açmıştır.
O devirde South Centre’da yaptığımız çeşitli çalışmalarda YEK’lerdeki süratli büyümenin büyük ölçüde elverişli global şartlardan kaynaklandığını, bu şartlar tıpkı vakitte kırılganlıklar yarattığı için sürdürülemeyebileceğini anlatıp Türkiye de dahil ülkeleri rehavete kapılmamaları için uyarmıştık.
KIRILGANLIK ARTTI
– Ne çeşit kırılganlıklar yaratıyordu?
Bu ülkelerin birçoğunda, sanayi yatırımları ve verimlilik üzere temel değişkenlerde değerli bir iyileşme olmadığı, tersine sanayisizleşme eğilimlerinin belirmeye başladığı, yurtiçi tasarrufların artmadığı, sermaye girişlerinin yatırımdan çok tüketime yöneldiği görülüyordu.
Türkiye’de ihracat potansiyeli yaratacak ya da ithalata bağımlılığı azaltacak çeşitte yatırımlar yetersiz kaldı. Büyümeyi giderek artan bir oranda borçla finanse edilen özel tüketimle gayrimenkul ve altyapı yatırımları sürükledi. Mega projeler altyapıda değerli ölçüde atıl kapasite yaratarak kamu kesitini büyük mali yükümlülükler altına soktu. Sermaye girişleri kura paha kazandırarak endüstrileşmeyi kösteklemekle kalmamış, tıpkı vakitte cari açıkların ve dış yükümlüklerin artmasına, net dış yatırım durumunun kötüleşmesine neden olmuştur. Bilhassa 2012’den sonra sermaye girişleri düşme eğilimi gösterirken cari açıkların hayli yüksek bir seviyede kalması, kırılganlığı giderek artırmıştır.
Üçüncü dünyanın son yarım asırlık sermaye akımları konusundaki tecrübesinden çıkan değerli derslerden biri şudur: Girişleri hakikat yönetip denetim etmezseniz, çıkışları kolay kolay engelleyemezsiniz. 2000’li yıllarda sermaye girişleri hızlandığında kimi ülkeler bunların yarattığı kırılganlıkları önlemek için az çok uğraş gösterirken Türkiye büsbütün kayıtsız kalıp “laissez-faire” siyaseti izliyordu. 2013’te Morgan Stanley, Türkiye’yi “Kırılgan 5’liler” kümesine dahil etmişti. South Centre’da yaptığımız ve rezervlerin yeterliliğini ölçmeye yönelik bir çalışmada da Türkiye, 16 ülke ortasında en kırılgan iktisat olarak beliriyordu. Kırılganlık bilhassa üç alanda önemli boyutlara varmıştır.
DOLARİZASYONA MÜSAADE VERİLDİ
– Bu alanlar hangileri?
Birincisi, pay senedi, tahvil, mevduat ve gayrimenkul piyasalarındaki yabancı varlığı görülmemiş seviyelere ulaşmıştı. Yabancı giriş çıkışları döviz kurları üzerinde de değerli tesirler yaratmaya başlamıştır.
İkincisi, sermaye hesabının yerleşikler için giderek daha da açılması, özel bölümün dolar cinsinden borçlarının ve kur riskinin artmasına yol açarken sermaye kaçışını da kolaylaştırmıştır.
Üçüncüsü, yurtiçi mevduat ve kredilerde dolarizasyona müsaade verilmesi, yerleşikler ortasında yabancı para cinsinden kontratlara göz yumulması, yerleşiklerin yurtiçinde para ikamesi imkanlarını, bu da kur hareketlerini artırmıştır.
Bu üç öge, 2018’de başlayan kur krizinde temel bir rol oynamıştır.
TL’NİN ZAYIFLAMASI ENFLASYONU AZDIRACAK
– Ekim ayında yazdığınız makalede “Kur ve enflasyon denetim altına alınmazsa kur krizi giderek borç krizine dönüşebilir” ikazınız var. Faizler daha da yükselirken kur 8.50 düzeyine kadar çıktı. Şu periyotta Türkiye borç krizine daha mı çok yaklaştı?
Beklediğim üzere faiz artışları pek işe yaramadı ve iktidar, istikrar ile büyüme ortasında sıkışıp kaldı. Bilhassa turizmden umulan gelirler gelmezse cari açığın kapanması için iktisadın daralması gerekecek. Liranın daha da zayıflaması bir yandan enflasyonu azdırırken öte yandan kur riski yüksek şirketlerin sıkıntılarını katlayacaktır. Bilakis faizleri daha da artırarak sermaye çekmeye çalışmak, aslında yüksek olan işsizliği dayanılmaz seviyelere çıkaracaktır. Bu siyaset açmazlarından kaçınmak için hükümetin milletlerarası piyasalardan yüksek faizle borçlanmaya devam etmesi sorunu çözmeyecek, yalnızca büyüterek erteleyecektir. Ayrıyeten önümüzdeki periyotta krizi daha da derinleştirebilecek iki dış şokla karşı karşıya kalabiliriz.
İTHALAT FATURASI KATLANACAK
– Ne çeşit şoklardan bahsediyorsunuz?
Emtia fiyatlarındaki artış ve global finansal şartlarda ani ve önemli bir sıkışma, risk iştahının azalması, faizlerin artması. Global emtia fiyat endeksi şu anda son altı yılın en yüksek seviyesinde. Birçok gözlemci koronavirüs denetim altına alındıktan sonra bastırılmış talep potansiyelinin açığa çıkacağını ve fiyatların 10 yıl öncesi üzere zirve yapacağını öngörmekte. Bunun Türkiye’de cari açık, büyüme ve istikrar üzerindeki olumsuz tesirlerinin bu sefer çok daha önemli olacağını kestirmek güç değil. Artık kıymetli ölçüde tarım eseri ithal etmeye başladığımız için, petrol ve doğalgaz yanında bu eserlerin fiyatlarındaki artış da ithalat faturamızı artıracak.
Global finansal şartlar da aleyhe dönebilir. Koronavirüs kriziyle ABD ve AB merkez bankaları, 2008’den daha süratli bir halde faizleri düşürüp likidite genişlemesine gitmişlerdir. Bunun pay senedi ve yüksek riskli başka varlık fiyatlarında yol açtığı balonun ABD finans sisteminde kırılganlık yarattığı Fed tarafından da lisana getirilmeye başlanmıştır. Bu balonun patlaması global risk iştahını azaltıp sermaye hareketlerini aşağıya çekecektir.
İkincisi, ABD’de enflasyon paranoyası tekrar başladı. Hammadde fiyatları ve tedarik zincirlerindeki aksamalar maliyetleri artırarak enflasyonda süreksiz bir sıçrama yapabilir. Global risk iştahının azalması ve faizlerin artması şu anda görmek isteyeceğimiz en son şeylerden biri olsa gerek.
TUTARSIZ KARARLAR LİRADAN UZAKLAŞTIRDI
– Bu saatten sonra yabancı yatırımcıyı çekmek mümkün olabilecek mi?
Yabancı sermayenin piyasalara girip yerleşmesiyle ülke içindeki politik ve ekonomik gelişmelere olan duyarlığının arttığı bir gerçek. Yalnızca kur riski değil, birebir vakitte mevzuat ve düzenlemelerden doğabilecek riskler de var. Öngörülebilirlik yabancı sermaye için artan bir değer kazanıyor, ekonomik ve siyasal istikrarsızlığın sermaye hareketleri üzerindeki tesiri artıyor. Bu açıdan Türkiye’nin 2018’den sonra para ve kredi siyasetleri ve sermaye hareketleri konusunda gösterdiği sistemsiz tavrın ve aldığı tutarsız kararların meçhullüğü ve güvensizliği artırdığı ve liradan kaçışta kıymetli bir rol oynadığı yadsınamaz.
TABİATA VE EMEKÇİ HAKLARINA TEHDİT
– “Bir ülkede demokrasi ve hukuk yoksa o ülkeye yatırım gitmez” deniyor. Yabancı yatırımcılarla yatırım yapılan ülkelerin siyasal rejimi ortasında bu türlü bir bağlantı var mı?
Öngörülebililiğin yabancı sermaye için artan bir değer kazanması daha fazla demokrasi eşittir daha fazla yabancı yatırım ya da demokrasi yoksa yabancı yatırım gelmez demek değil. Temel hak ve özgürlükleri ihlal eden birçok ülkenin siyasal ve ekonomik olarak gereğince istikrarlı ve kârlı bir yatırım ortamı sağlayabildiklerini ve kıymetli ölçüde yabancı sermaye çekebildiklerini biliyoruz.
Birçok üçüncü dünya ülkesindeki yabancı yatırımların toplumdan çok ülkeyi yöneten seçkinlerin çıkarlarına hizmet ettiği, tabiat, personel hakları ve insan sıhhati için önemli tehdit ve tehlikeler doğurduğu bilinmektedir. Bize gelen yatırımların bir kısmı de bu nitelikte. Şayet temel haklara hürmet ve yasalar önünde hesap verebilirlik sağlanabilseydi, bu tıp yatırımlar muhtemelen yapılamayacaktı.
Siyasal rejimle yabancı yatırımlar ortasındaki alaka ne olursa olsun, hak, hukuk ve özgürlük taleplerinde yabancı sermayenin bir argüman olarak kullanılmasını yanlışsız bulmuyorum.
Cumhuriyet
